आदिम मानवीय भूगोलबाट मान्छे जसरी आजको
रंगिन सपनाहरुले घेरिएको युगमा अवतरित भएको छ त्यो सब कलात्मकताको उपज सिवाय अर्को
के हुन सक्छ र ? कलात्मकता जुन जीवनको फरक शैलीको पर्यावाची हो , ठिक जीवन जस्तै
अक्षरहरुको बक्ररेखामा कैद गर्न नसकिने । अर्थात निरपेक्ष आँखाबाट भोगाईको प्रारूप
र त्यसमाथि मान्छेले देखाएको प्रतिक्रिया दुबै कलात्मकता हो । हो त्यहि भएर कलात्मकता
स्वाधीन र स्वछन्द छ, कुनै पनि दुस्साहसले कैद गर्न नसकिने । यो एउटा एब्सट्राक्ट
बिल्कुल एब्सट्राक्ट कुरा हो । मैले यंहानिर बताउन खोजेको कुरा के हो भने
हामीहरुले देखेका सबै जीवनहरु कलात्मकताका उप-समूहहरु मात्र हुन ।
मान्छेको जुन कल्पनाक्षमताले आजको भोगाइको
अवस्था सिर्जित भएको छ , स्वयम् मान्छेको लागि त्यो आश्चर्यजनक र अप्रत्यारिलो हो
। मान्छे बिबेकले अरु प्राणी भन्दा फरक भएको होला तर निसन्देह: उ कल्पनाशिलातालेनै
अग्रगामी भएको हो । ग्रिक सभ्यताको विकासक्रममा प्रतेक क्रियाकलापलाई कि सहि र कि
गलत भनेर छुट्याउन सकिन्छ भन्ने दार्सनिक चिन्तन पनि सुरु भएको थियो, त्यो केवल बिबेक
थियो । तर बिबेकको तिन अक्षरमा जंगली सभ्यतामा भएको आगोको उत्पत्ति अट्दैन । र
अट्दैनन थोमस एल्वा एडिसन,न्युटन, आइन्स्टाइन र मार्कोनिका आविष्कारहरु । यी सबै
उपलब्दिहरु मानवको बिशिष्ट अन्तरनिहित क्षमताले मात्र सम्भब भएका हुन, हो त्यो क्षमतानै कलात्मकता हो ।
अब सायद पुष्टि हुनसक्छ लेखनको जग पनि त्यहि
कल्पनाशीलता हो । लेखन र लेखकीय चेतना पनि मानवीय बिकासको सुचाकांक हो । यस अर्थमा
लेखनको सभ्यता र विकाससँग अन्तरंग सम्बन्ध छ, अटुट, गहिरो र घनिभूत । लेखकहरुले
बाटो देखाए परिवर्तनको र त्यहि बाटोबाट मान्छे यंहा सम्म आइपुग्यो । बिस्तारै
दार्शनिक चेतना र परिकल्पनाको कोरिडर चौडा हुँदै गयो अन्तत: एब्सट्राक्ट लेखन
देखिने बिकासको स्वरूपमा देखा पर्यो । साहित्य, संगीत र कलाका अनेक रुपहरु देखापर्न
थाले , अब कल्पनाशिल्प चौडा मात्र रहेन उँचो पनि भयो । र दिनानुदिन यो क्षितिज बढ्दो
छ, किनकि यो बिशिष्ट क्षमता मोह जन्मजात गुण हो । लेखनको इतिहासमा विलियम वोर्ट्सवोर्थ,
सेक्सपियर, हेलन केलर ,लुसुन, गेटे, दाँते धेरै जनाको अभ्युदय पनि भयो । नेपाली
साहित्यले पनि देवकोटा, सम, शंकर लामिछाने जस्ता लेखकहरु भेट्टायो । समाजसंगको
अन्तरसम्बन्धले पनि हुन सक्छ, यो कुरामा धेरै जना जानकार पनि भए । अब लेखकहरुको
अगाडी प्रश्न पहिचानको होइन, जीवन यापनको बन्यो ।
उ सँग मेरो भेट भएको धेरै भएको छैन, लगभग
एक हप्ता जति अघि हुँदो हो । ऊ अर्थात एक साहित्य प्रेमी नारी युवा । कफी गफमा
उसले एक्कासी भनि “ लेख्नेहरुको कुनै भाबिश्यनै छैन, सायद म अध्यनको लागि बाहिर
जान्छु होला ” । उसले थपी “ प्रशंसा केवल लेखकको आगाडी मात्र गरिन्छ, पछाडी धेरै
प्रश्नहरु तेर्स्याइन्छ । उसलाई जागिर र
जाउलोको समस्या पनि छ ” । यो उसले मात्र देखेको नेपाली समाज हैन , लगभग हामी सबैले
देखेको हो ।
देश आफनै अनेकन समस्याहरुमा हरायो ।
बिकासका अन्य पक्ष सँगसंगै साहित्य र सिर्जनाको पनि उत्तिकै उत्खनन हुनुपर्थ्यो । तर
त्यसो हुन सकेन । नेपालमा शिक्षा प्रणालीको विकास सँगसँगै साहित्यको अध्यापन पनि
सुरु गरियो । खासगरि महाकवि देवकोटा शिक्षामन्त्रि भएको बेला बनाइएको माध्यमिक
तहको अनिवार्य नेपालीले माध्यमिक तहका बिद्यार्थीहरुलाई यससंग परिचित गरिदियो ।
साहित्यलाई अन्य राष्ट्रमाझैँ सामाजिक बिज्ञान अन्तर्गत राखेर अध्ययन अध्यापन शुरु
गरियो, यसरी नेपालमा साहित्य र सिर्जना चेतको प्रारम्भ भयो । आज लेखन यहि बिशिस्टतता
मा बाँचेको छ । तर, साहित्यले जसरी सुन्दर सुरुवाती
वकालत पाएको थियो बिस्तारै त्यो हराउदै गयो ।
आज लेखनलाई माया
गर्ने र अध्ययन गर्नेहरु धेरै छन । सायद धेरै जनाले बुझिसकेका छन लेखको सुरुवातमै
लेखेका कुराहरु । धेरै विकास र परिवर्तन साहित्यको विकास सँगसंगै भएका हुन त्यसैले
साहित्यको सम्रक्षण र सम्बर्दन आवश्यक छ तर के यो कुरा कागजमा मात्र सीमित गरेर
हुन्छ त ? यो युगको घडीमा आएर धेरै राष्ट्रहरुले बुझिसकेका छन स्रस्टालाई सम्मानको
खाँचो छ र त्यसै प्रकारको ब्यवस्थापन पनि । यो साहित्यप्रतिको गहिरो बुझाई र
सम्मान हो ।
आज नेपालले लेखनको
यत्रो लामो दूरी पार गरि सक्दा पनि, लेखेरै गुजारा चलाउनेहरु कति छन् ? यो सुन्दा
हल्का लागेपनि गहिरो प्रश्न हो ? लेखनको गहिराईको आधारमा सम्मानको मिटर स्केल
बनाउनु पर्ने हो र सम्मान सिर्जनाको हुनुपर्ने हो । सिर्जनाशक्ति पनि एउटा सिकाई
हो, जुन केवल कठोर मिहेनतले मात्र प्राप्त गर्न सकिन्छ । अब सिर्जनाकारको उक्त
मिहेनतको कदर गर्नु पर्छ कि पर्दैन ? र सिर्जनाको कुरा गरिरहँदा यसको आकार बिशाल र
फराकिलो छ । सिर्जना बहुआयामिक हो , संगीत र कला पनि यसकै अन्य स्वरूपहरु हुन ।
देश बिकासको लागि आर्थिक क्षेत्रको बढोत्तर प्रगतिमा लागिरंहदा,
विकासकै पाटो कलात्मकतालाई बिर्सिनु हुदैनथ्यो । अति आर्थिक मोहले, सबैमा हुने
सिर्जना मोह निस्पृह हुन पुगेको छ । दिनदिनै मटेरीयास्टिक हुँदै गैरहेको मान्छेको
सोचले, उर्जाशील चिन्तनको सुन्दर चित्र उसको मगजबाट विस्तापित भएर गएको छ ।
मान्छेको जन्मजात सिर्जनाप्रेमी गुणलाई मान्छेबाट विभाजित गर्न त मिल्दैन तर यो
कतै बाहिर सुरक्षित राखेको अनुभूति हुन्छ अर्थात नेपालीहरुमा रोपिएको सिर्जना
चेतना सुरक्षित त छ तर यो कोठालाई सुन्दरबनाउन भित्तामा टाँगिएको सुन्दर चित्र
जस्तै प्रतित हुन्छ । इति श्री ।
